На 9 јули 1873 година низ Македонија protatnel првиот воз, официјално пуштен во сообраќај на новоизградената железничка линија меѓу Солун и Скопје. Овој настан го означил почетокот на железничката ера во нашите краишта, донесувајќи модерна технологија на превоз помалку од половина век по првата железница во светот. Возот кој тргнал од Солун и пристигнал во Скопје претставувал револуционерна промена во начинот на патување и транспорт, нудејќи брз и сигурен превоз таму каде дотогаш главни биле запрежните коли и караваните.
Историски контекст и изградба на пругата
Во втората половина на 19 век, Оттоманската империја активно работела на модернизација на инфраструктурата во европскиот дел на својата територија. Клучен проект била изградбата на железничка врска од пристанишниот град Солун кон внатрешноста на Балканот. Во 1869 година отоманските власти му доделиле концесија на бриселскиот банкар Барон Хирш за градење на железничката пруга Солун–Скопје–Митровица. Набргу потоа, во почетокот на 1871 година, официјално започнала изградбата на оваа пруга. Проектот бил огромен инженерски потфат за своето време: биле градени мостови преку бујните реки (вклучувајќи шест поголеми моста над Вардар) и изведени стотици помали пропусти и тунели (особено тешкиот терен низ Демиркаписката Клисура ангажирал околу 1.500 работници). И покрај предизвиците, работите напредувале релативно брзо и за неполни три години железницата била завршена. Пругата со стандарден колосек (1435 mm) била долга околу 243 километри низ Македонија и претставувала дел од поголем план за поврзување на Солун со Белград и централна Европа.
Првите возови и важни датуми
Изградбата на пругата Солун–Скопје се одвивала етапно, при што делниците биле пуштани во употреба штом биле готови. Следуваат неколку важни датуми поврзани со првите возови на оваа линија:
6 јуни 1872 – Пуштена во сообраќај првата делница од Солун до Миравци (јужниот дел на денешна Македонија). Со тоа железницата првпат влегува на македонско тло, поминувајќи и покрај Гевгелија како важна станица на трасата.
9 јануари 1873 – Завршена и пуштена делницата Миравци – Криволак, со што шините се пробиваат подлабоко по долината на Вардар кон север.
9 април 1873 – Пругата пристигнува во градот Велес. На овој ден велешани го пречекале првиот воз од Солун, што претставувало вистинска атракција и чудо за тоа време.
9 јули 1873 – Свечено пуштање во употреба на целосната железничка линија до Скопје. На овој ден првиот воз меѓу Солун и Скопје официјално го извозил целото растојание, обединувајќи ги југот и северот на Македонија со железничка врска.
Овие датуми ја одбележуваат фазната реализација на проектот: од пристигнувањето на шините во јужна Македонија, па се до поврзувањето со главниот град Скопје. Интересно, патувањето со воз од Солун до Скопје во тие години траело околу 7 до 8 часа – значително побрзо и поудобно од дотогашните патни алтернативи.
Значење и последици од новата железница
Изградбата на пругата Солун–Скопје имала огромно економско, културно и инфраструктурно значење за регионот. Пред сè, таа овозможила побрз транспорт на стоки и суровини од внатрешноста кон солунското пристаниште и обратно. Економскиот развој забрзано добил замав: градови како Велес, Скопје и Гевгелија прераснале во важни трговски центри бидејќи железницата им дала пристап до пошироки пазари. Локалните производи – земјоделски култури, вино, тутун, руда – сега многу полесно се извезувале, а во Македонија почнале да пристигнуваат индустриски стоки, машини и други продукти од Европа. Со тоа се зголемила трговската размена и се отвориле нови работни места покрај железничките станици и околните стопански објекти.
Културните и општествени придобивки биле исто така значајни. Железницата го олеснила патувањето на луѓето – патниците можеле да стигнат од Скопје до Солун и назад во ист ден, што претходно било речиси незамисливо. Ова придонело за поголема комуникација меѓу различни градови и региони. Студенти, трговци, па дури и туристи почнале почесто да се движат, носејќи нови идеи, вести и обичаи. Македонија, која тогаш била далечна отоманска провинција, преку железничката мрежа стапила во поинтензивен контакт со европската култура и модерните текови. Не случајно, железницата често се нарекува “прозорец кон светот” за тогашните генерации.
Инфраструктурно, пругата Солун–Скопје била првата јавна железничка линија во Македонија, поставувајќи темели за понатамошен развој на железниците. Веќе во 1874 година бил изграден крак од Скопје до Косовска Митровица на север, а до 1888 година вардарската пруга била споена со моравската железница (преку поврзување кон Ниш и Белград). Со тоа, за помалку од 15 години по првиот воз, Македонија била приклучена на главната железничка мрежа на Европа – од Солун сега можело со воз да се отпатува преку Скопје и Белград сè до Виена, Париз или Истанбул. Ова стратешко железничко поврзување го потврдило значењето на трасата Солун–Скопје како дел од легендарниот Ориент Експрес коридор, кој ги спојувал Централна Европа со Блискиот Исток.
Оригиналната железничка станица во Солун, крајна јужна точка на пругата Солун–Скопје, фотографирана кон крајот на 19 век.
Гевгелија – важна станица на железничката трансверзала
Особено значајна била улогата на Гевгелија во рамките на новата железничка линија. Како место кое се наоѓа на само 70 km северно од Солун и 165 km јужно од Скопје, Гевгелија природно се позиционирала како клучна транзитна точка. Со доаѓањето на возот во 1872–1873 година, малото гранично гратче брзо прераснало во значаен сообраќаен јазол. Тука почнале да се вкрстуваат патиштата од север и југ – железницата од Солун кон Скопје, но и традиционалните патишта кон Блискиот Исток – па Гевгелија добила улога на „европска порта“ за оние што патуваат кон север. Со железницата дошле и првите модерни постројки: железничка станица, магацини, работилници за одржување на шините и сл. Населението на Гевгелија се зголемувало, а градот економски оживеал благодарение на движењето на патници и стоки. Веќе во 1880-тите, околу пругата во Гевгелија никнале хотели, гостилници и дуќани кои опслужувале патници и трговци. Во 1886 година Гевгелија и официјално била прогласена за градска општина и административен центар на околијата – статус што во голема мера се должел токму на железничкиот сообраќај и новодојдената стратегиска важност на градот.
Со текот на децениите, железничката линија преку Гевгелија останала една од најфреквентните и најзначајните во регионот. Денес оваа траса е дел од европскиот Коридор 10, но својата историска важност ја стекнала уште тогаш – во летото 1873 година, кога свирежот на парната локомотива првпат одекнал по долината на Вардар. Првиот воз на релацијата Солун–Скопје не само што претставувал технолошко чудо за народот, туку бил и симбол на почетокот на една нова епоха. Тој донел побрз прогрес, ги зближил далечните места и ѝ овозможил на Македонија да фати чекор со индустриската револуција. 150 години подоцна, се навраќаме на овој настан како пресвртница што го трасираше патот на економскиот и културен развој на нашата земја.
